Osmanlı’da Tercüme Metinlerin Mülkiyeti ve Dolaşımı Çalıştayı (1-2 Kasım 2024)

“Osmanlı’da Tercüme Metinlerin Mülkiyeti ve Dolaşımı Çalıştayı” FSM Yazma Eserler Merkezi, Münster Üniversitesi TranslAPT proje ekibi ve İslam Araştırmaları Merkezi iş birliğinde 1-2 Kasım 2024 tarihinde FSMVÜ Ayasofya Yerleşkesinde düzenlendi. Çalıştayda, tercüme eserlerin zamansal ve mekânsal dolaşımlarının izinin nüshalarda yer alan temellük kayıtları, mühürler ve diğer maddî unsurlar üzerinden sürülmesi teması altında toplanan 10 sunum 4 oturum hâlinde tebliğ edildi. Sunumlar çerçevesinde gerçekleşen tartışmalara 21 katılımcı ve dinleyiciler iştirak etti.

Çalıştay, programın düzenleyicileri olan kurumların adına Sami Arslan ve Philip Bockholt’un açılış konuşmalarıyla başladı. Arslan, müdürlüğünü yaptığı Yazma Eserler Merkezi’nin faaliyet ve çalışmalarını kısaca tanıtarak çalıştayın gerçekleşmesine katkıda bulunan şahıslara ve kurumlara teşekkür etti. Bockholt ise yürütücüsü olduğu TranslAPT projesinin kapsamı ve vizyonu hakkında yaptığı bilgilendirmenin ardından bu çalıştayın projelerinin katılım sağladığı ilk çalıştay olduğunu belirterek emeği geçenlere teşekkürlerini ifade etti.

İlk oturum Mustakim Arıcı’nın “Tıbbi Bilginin Dolaşımında Mâlikler: Osmanlı Tıp Tercümeleri Üzerine Bir Araştırma” başlıklı sunumu ve ardından İhsan Fazlıoğlu’nun müzakeresiyle başladı. Arıcı, 1400-1850 yılları arasında yazılmış ansiklopedik veya belirli bir temayı konu edinen Osmanlı Türkçesindeki tıp tercümelerinde yer alan temellük kayıtları üzerinden bu metinlerin mâliklerinin genel profiline dair değerlendirmelerde bulunarak söz konusu dönemde tıbbi bilginin dolaşımına ilişkin önemli çıkarımlar ortaya koydu. Fazlıoğlu, Osmanlı tercüme tarihi çalışmalarında öncelikli olarak bir tercüme teorisinin vücuda getirilmesine ve tartışmaların bu teorik zemin üzerinde yürütülmesine yönelik tavsiyede bulundu. Ardından Kadir Turgut, “Osmanlı Kültür Hayatında Nizami’nin Eserlerinin Farsça Asılları ile Türkçeye Çevirilerinin Nüshalarının Dolaşımı Üzerine” başlıklı sunumunda Osmanlı coğrafyasında yaygın bir dolaşıma sahip olan Nizâmî’nin Farsça eserlerinin Osmanlı Türkçesine yapılmış tercümelerini inceledi. Bu tercümeleri, mâlikleri, bulundukları kütüphaneler gibi faktörler üzerinden değerlendirerek tercümelerin dolaşımlarının Farsça asıllarının popülaritesini azaltıp azaltmadığı sorusu üzerine yoğunlaştı. Sunumun müzakerecisi Turgay Şafak, özellikle prestij sınıfına giren edebi eserlerin kaynak dillerinde temellük edilme eğilimine dikkat çekti.

İkinci oturumun “A ‘Translation Movement’ in the Tulip Period? On the Production and Circulation of the Works Produced by the Translation Committees of Dāmād İbrāhīm Paşa in the 1720s” başlıklı ilk sunumu Philip Bockholt tarafından gerçekleştirildi. Bockholt, Damad İbrahim Paşa hâmiliğinde kurulan tercüme heyeti üyelerini ve bu heyet tarafından yapılan Türkçe tercümeleri konu edindi. Tercüme nüshalarda yer alan kuyûdâtın ve maddi unsurların izini sürerek tercümelerin müstensihleri, mâlikleri ve okurları üzerinden bir dolaşım tarihi ortaya koydu. Sunumun müzakerecisi Tülay Artan ise on sekizinci yüzyılda yapılan söz konusu tercümelerin maddi unsurlarına İç Asyalı sanatçıların katkısını vurguladı. “Tefsîr-i Ebü’l-Leys Tercümeleri: Mülkiyet ve Tedavül” başlıklı ikinci sunumda Ahmet Aytep, Semerkandî tefsirinin farklı mütercimler tarafından yapılmış Türkçe tercümelerinin nüshalarında yer alan temellük kayıtlarının yapısı, dili ve konumu ile ilgili özelliklerine değinerek tercümelerin sosyo-kültürel, mekânsal ve zamansal dolaşımına dair değerlendirmelerde bulundu. Sunumun müzakerecisi Mehmet Kalaycı yorum ve tavsiyeleriyle içeriğe değerli katkılar sağladı. İkinci oturumun son sunumunda ise Sadık Yazar, “Bir Kaydın İşaret Ettiği Sorun: Kimyâ-yı Sa‘âdet Osmanlı Döneminde Kaç Defa Tercüme Edildi” konulu araştırmasını tebliğ etti. Yazar, Kimyâ-yı Sa‘âdet tercümelerinden hareketle mülkiyet kayıtlarının güvenilirliği ve tercüme metinlerin erişilebilirliği üzerine önemli sorular gündeme getirdi. Müzakereci Sami Arslan ise sunumda yer alan nüshalardan yola çıkarak seçme-derleme tercüme nüshalarını isimlendirme sorunsalını tartışmaya açtı.

Çalıştayın ikinci günü ve üçüncü oturumu Berat Açıl’ın “Mütercimler, Sahipler ve Okurlar: Ḳābūs-nāme Çevirilerinin Dolaşımı ve Alımlanışı” başlıklı sunumuyla başladı. Açıl, Kâbûsnâme tercüme nüshalarından ikisi üzerine yoğunlaşarak bu eserlerin metin dışı unsurlarını, mütercimleri, müstensihleri, mâlikleri, okurları ve bulundukları kütüphanelere dair sundukları malumat açısından inceledi. Sunumun müzakerecisi Sara Nur Yıldız, maddi boyuta dayalı nüsha araştırmalarında daha isabetli bir tarihlendirme yapabilmek adına filigran tahlili yönteminden yararlanılması gerektiğini öne sürdü. İkinci sunum Kristof D’hulster tarafından gerçekleştirildi. “Centenarian or Plagiarizer? Leʾālī’s Translation of al-Būṣīrī’s Mantle Ode in the Light of Ottoman and Mamluk Manuscripts” başlıklı sunumda el-Bûsîrî’nin Kasîde-i Bürde eserinin Le’alî’ye atfedilen Türkçe tercümesinin gerçekte onun kaleminden çıkıp çıkmadığı tercüme nüshaların temellük kayıtlarından yola çıkılarak sorgulandı. Sunumun müzakerecisi Berat Açıl, yazmalardaki kayıtların yanıltıcılık potansiyeline dikkat çekerek söz konusu tercümenin Le’alî’ye ait olmaması ihtimalinin literatürde daha büyük tartışmalara yol açacağını ifade etti. Katılımcılardan Sadık Yazar, yakın zamanda Türk Edebiyatında Bûsîrî’nin Kasîde-i Bürde’si isimli editoryal yayına aynı konuyu ele alan bir yazıyla katkı sağladığını ve D’hulster ile benzer bir sonuca vardığını; dahası, söz konusu ismin mütercimlik iddiasında bulunduğuna ilişkin herhangi bir ifadenin eserde yer almadığını tespit ettiğini belirtti.

Dördüncü ve son oturum Sacha Alsancaklı’nın “Some Preliminary Findings on The Circulation of The Mecmū‘ātü’ṣ-Ṣanāyi‘, A Persian Manual of Craftsmanship Translated into Turkish” başlıklı sunumuyla başladı. Alsancaklı on yedinci yüzyılda Farsçadan Türkçeye tercüme edilmiş Mecmû‘atü’s-Sanâyi isimli zanaatkarlık el kitabını, seçtiği beş nüshasının maddi unsurları üzerinden tahlil ederek eserin müstensihlerine, okurlarına, mâliklerine dair bir dolaşım tarihi ortaya koydu. Müzakereci Elif Sezer Aydınlı, eserin “risâle” yerine “mecmua” olarak isimlendirilmesinin üzerinde durulması gereken bir nokta olduğuna işaret etti. Oturumun “Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Zelîhâ’sının Mülkiyeti ve Dolaşımı” başlıklı ikinci sunumunda Seda Kurt Hollanda ve Avusturya kütüphanelerinde en çok tesadüf ettiği mesnevi olan Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Züleyha tercümesi nüshalarının temellük kayıtlarına dair anekdotlar aktardı. Sunumun müzakerecisi Mücahit Kaçar ise söz konusu nüshaların mâliklerine ve okurlarına yönelik sorulabilecek alternatif sorular önerdi. Çalıştayın son sunumu Tobias Sick tarafından “On the Modes of Reading and Owning Translated Advice Literature: Evaluating the Manuscript Corpus of Edirneli Emrī’s Terceme-i Pendnāme-i ʿAṭṭār” başlığıyla gerçekleşti. Sick, Emrî’nin Terceme-i Pendnâme nüshalarının temellük ve diğer kayıtları üzerinden tercümenin okur profiline, okurluk bağlamlarına ve türlerine yönelik değerlendirmeler ortaya koydu. Müzakereci Derin Terzioğlu ise tercümelerin Osmanlı’da çok dilliliğin tezahürüne yönelik değerli ipuçları sunabileceği tespitinde bulundu.

Çalıştayın genel değerlendirmesi, Mustakim Arıcı ve Philip Bockholt tarafından Tülay Artan moderatörlüğünde yapıldı. Öncelikle Arıcı, çalıştay tebliğlerinin birer yayına dönüştürülmesi teklifini sundu. Çalıştayın araştırma ekibi adına verimli geçtiğini ifade eden Bockholt ise Yazma Eserler Merkezi ile gelecekte başka iş birliklerinde bulunmak istediğini belirtti. Katılımcı ve dinleyicilerin çalıştaya ve müstakbel yazma eser çalışmalarına yönelik fikirlerini beyan etmelerinin ardından oturum sonlandırıldı.

Metin: Elif Akdin Önder

Program broşürüne ulaşmak için tıklayın

TranslAPT Projesi için tıklayın