Mevlana Müzesindeki El Yazması Kuran-ı Kerimlerin Konservasyonu ve Araştırılması, Paul Hepworth (22.11.2024)

FSM Yazma Eserler Merkezi tarafından 22 Kasım 2024 Cuma günü düzenlenen “Mevlana Müzesindeki El Yazması Kur’an-ı Kerimlerin Konservasyonu ve Araştırılması” başlıklı konferans, Paul Hepworth’ün sunumuyla Ayasofya Yerleşkesinde gerçekleştirilmiştir. Programın moderatörlüğünü ise Gülnihal Küpeli üstlenmiştir.

Paul Hepworth, sunumuna konu olan ve 2006-2009 yılları arasında Barakat Vakfı’nın desteğiyle yürütülen projenin, İngilizce yayınları olmasına rağmen, Türk akademisi için hâlâ yeni bir konu olduğunu belirterek başlamıştır.

Hepworth, Mevlana Müzesi koleksiyonundaki Kur’an-ı Kerimleri inceleyen ilk kişinin sanat tarihçisi Marilyn Jenkins olduğunu ifade etmiştir. Jenkins, Safevi özellikleri gösteren bazı Kur’an-ı Kerimlerin, envanter ve ketebe kayıtlarında Osmanlı Kur’an-ı Kerimleri olarak kaydedilmiş olduğunu fark etmiş ve bu durum projede çözülmesi gereken temel problemlerden biri olmuştur. Müze koleksiyonundaki Kur’an-ı Kerimler, daha sonra Hepworth'un New York Üniversitesi’nden arkadaşı olan sanat tarihçisi Aysin Yoltar-Yıldırım’ın ilgisini çekmiş ve proje ekibi bu şekilde oluşturulmuştur. Proje ekibinde ayrıca Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığından Dr. Nil Baydar ve Mevlana Müzesinden Dr. Naci Bakırcı da yer almıştır. Hepworth, sanat tarihçileri ve konservatörlerin bir arada çalışmasının projeyi zenginleştiren önemli bir unsur olduğunu vurgulamıştır.

Hepworth, konservasyon sürecinin yalnızca fiziksel müdahalelerle sınırlı kalmadığını, bakım-koruma ve araştırma aşamalarının da birbirini tamamlayarak önemli bir bütün oluşturduğunu ifade etmiştir. Konservasyon işlemlerinden önce, cilt ve tezhip süslemelerinin Safevî ya da Osmanlı dönemiyle ilişkisi hakkında yapılan değerlendirmelerde, üslup analizi üzerinden önemli çıkarımlar yapmıştır. Özellikle şemse ve salbek düzenindeki süslemelerin, klasik Osmanlı ciltleriyle karıştırılabilecek özellikler taşıdığını belirtmiş, zemini zerender olan ve köşelerinde madalyon süslemeleri barındıran ciltlerin ise Safevî özellikler gösterdiğini ve koleksiyon içinde çoğunlukta olduğuna dikkat çekmiştir.

Ciltlerin orijinal olup olmadığının tespitinin zor bir süreç olduğu aktarılmış ciltlerin orijinal olmayabileceğini ve zamanla farklı dönemlerde yenilenmiş veya restore edilmiş olabileceklerini belirtmiştir. İncelenen bazı yazmalarda, iç kapaklarda kullanılan süslemelerin Batılı üsluba ait renk kompozisyonları içerdiğine dikkat çekerek, bu unsurların, ciltlerin Safevî veya Osmanlı dönemiyle ilişkilendirilmesini zorlaştıran faktörler olduğunu ifade etmiştir. Safevî ciltlerine benzeyen kapaklar üzerinden aidiyet karışıklığına değinen Hepworth, Türk-İslam Eserleri Müzesi'ndeki Safevî cilt örneklerini referans alarak bu tür eserlerin değerlendirilmesindeki zorlukları paylaşmıştır.

Proje sürecinde, tezhip ve kâğıt özellikleri de göz önünde bulundurulduğunu ve bu unsurların, eserin kültürel bağlamını anlamada önemli birer veri kaynağı olarak değerlendirildiğini ifade etmiştir. Konservasyon işlemlerinin amacının sadece eserin fiziksel bütünlüğünü sağlamak değil, aynı zamanda eserin tarihi ve kültürel bağlamı hakkında yeni bilgiler edinmek olduğunu da eklemiştir.

Sunumun ilerleyen bölümünde, eserlerin konservasyon süreçlerine dair genel bir bakış sunarken, bu süreçte karşılaşılan ilginç detaylara odaklanılmıştır. Hepworth, eserlerin orijinal hallerine dair bilgi sağlayan müdahalelerin önemini vurgulamış ve yapılan işlemlerin her birinin titizlikle belgelenmesi gerektiğine dikkat çekmiştir. Konservasyon sırasında eserlere taze bir gözle bakmanın ve beklenmedik durumlara açık olmanın gerekliliğini ifade etmiştir. Eserlerin korunma aşamasında ise boyutlarına uygun özel kutulara yerleştirilerek depolandığı bilgisini paylaşmıştır.

Sunumun son kısmında, Hepworth, araştırma aşamasına odaklanarak eserlerdeki cetvel ve tezhip süslemelerine dikkat çekmiştir. İnteraktif bir şekilde eserlerin metin ve ketebe kayıtlarının farklı sayfalarda yer aldığını gösteren Hepworth, yazma eserlerde genellikle takip edilen yazı, tezhip ve cetvel sıralaması üzerinden örnekler sunmuştur. Bu sıralamada ortaya çıkan nüansları dinleyicilerle birlikte analiz etmiştir. Hepworth, bu yöntemi, yeni araştırma sorularına kapı aralamak için kullandığını belirterek, incelenen sıralamanın Kur’an-ı Kerimlerde her zaman sabit bir düzene sahip olmadığını ifade etmiştir. Yazı için bölünmüş cetveller, cetvel içerisinden geçirilmiş yazılar ve durak tezhibinin cetvel sınırını aştığı örneklerle dikkat çekici detayları da dinleyicilere aktarmıştır.

Soru-cevap kısmında ise cetvel düzeni ve sıralaması konuları tekrar ele alınmış ayrıca, Kur’an-ı Kerimlerin üretimi ile ilgili olarak, Sultan II. Selim’in şehzadeliği döneminde babası Kanuni Sultan Süleyman’dan izin alarak bu eserleri yazdırıp vakfettiği konusu gündeme getirilmiştir. Hepworth, Sultan II. Selim’in, şehzade iken kendi adına bir medrese inşa ettirip kütüphanesine eser vakfeden ilk şehzade olarak bilindiğini vurgulamıştır. Ancak, bu eserlerin vakfedildiği yerle ilgili net bir tarih veya kişi bilgisi verilmediğini, yalnızca 1500’lü yıllara tarihlenen bazı verilerin mevcut olduğunu ifade etmiştir.

Paul Hepworth, Konya Mevlana Müzesi’nde 2006-2009 yılları arasında yürütülen ve müze koleksiyonunda atıl bir şekilde kalmış 9 Kur’an-ı Kerim’in konservasyonu üzerine yapılan projede, eserlerin yüksek kaliteli ve daha hesaplı olmaları nedeniyle metinlerin Safevi Şiraz’da yazıldığını, ardından ketebe kayıtlarının yazılması için Osmanlı’ya gönderildiği sonucuna vardıklarını belirtmiştir. Sunumunu, proje çıktılarından neşet eden iki yayını paylaşarak sonlandırmıştır.*

*Hepworth, Paul and Nil Baydar, “The study and treatment of nine Qurans in the Mevlana Museum, Konya Turkey” Care and Conversation Manuscripts 10.Proceeding of the tenth international seminar held at the University of Copenhagen, 19th- 20th October 2006 Gilhan Fellow Jensen and Peter Sprouseberg ed. Copenhagen Museum Press, 2008, s. 123-132

Yoltar Yıldırım, Ayşin. “Mevlana Müzesindeki II. Selim Karapınar Camii’ne Vakfettiği Kur’an-ı Kerimler Mevlana Ocağı” ed. Prof. Dr. Mehmet Bayyiğit, Kombassan Vakfı, 2007, s. 28

Metin: Azade Zeynep Türksever