Manzum Sözlük Okuma ve Okutma Pratiklerinin Türk ü Tâzî Nüshalarına Yansımaları, Betül Sinan Nizam (6 Aralık 2024)

FSMVÜ Yazma Eserler Uygulama ve Araştırma Merkezi tarafından düzenlenen Manzum Sözlük Okuma ve Okutma Pratiklerinin Türk ü Tâzî Nüshalarına Yansımaları başlıklı konferans 6 Aralık 2024 tarihinde Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Ayasofya Yerleşkesi’nde ilgili araştırmacıların katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Fikret Turan’ın moderatörlüğünde kısa bir tanıtım ile başlayan program Betül Sinan Nizam’ın sunumu ile devam etmiştir.

Konuşmasının giriş kısmında Osmanlı’da sözlük yazıcılığının mensur ve manzum sözlükler olarak iki koldan ilerlediğini belirten Nizam, manzum sözlüklerin medrese, sıbyan mektebi ve tekke gibi eğitim kurumlarında talebelere ya da müptedilere aruz ve musikinin de yardımıyla dil öğretmek için kullanıldığını ifade etmiştir. Ardından manzum sözlüklerin kısa tarihçesine, dil öğretiminin yanı sıra hangi amaçlarla kullanıldığına, hangi dil veya diyalektlerde yazıldığına, manzum sözlük şerhleri ve mecmualarının bulunduğuna ve  manzum sözlükler hakkında yapılmış çalışmaların nicelik ve nitelik bilgilerine değinerek konuşmasının giriş kısmını sona erdirmiştir.

Nizam, konuşmasının devamında İbn Kalender’in müptedilerin kolay bir şekilde ezberleyebilmeleri için yazdığını belirttiği Arapça-Türkçe manzum sözlüğü olan Türk ü Tâzî hakkında bilgi vermiş ve eserin tespit edilebilen üç nüshasını görsellerden örnekler vererek tanıtmıştır.

Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu’nda yer alan nüshanın bir cami kütüphanesinden nakledilmiş olması, bir manzum sözlük mecmuası içerisinde yer alıyor olmasına dikkat çeken Nizam, Türk ü Tâzî nüshasının istinsah edildiği dönemden itibaren okur müdahalelerine açık bir nüsha haline geldiğini, nüsha üzerinde 100’e yakın derkenar notu olduğunu, bu notların bilhassa Türkçe kelimelere yönelik olduğunu, satır ve sütun aralarına bazı kelimelerin düzeltilip doğrusunun yazıldığını ya da tanımlamaların yapıldığını, yer yer harekelemenin görüldüğünü, farklı yazı çeşitleri ile farklı mürekkeplerin kullanıldığını ve bunlara dayanarak da muhtemelen farklı zaman dilimlerindeki ders halkalarında farklı Hocaların ders esnasındaki müdahalelerinin talebelerce nüshaya kaydedildiği çıkarımında bulunup bunun bir manzum sözlük okuma ve okutma pratiği olduğunu belirtmiştir. Nizam ayrıca manzum sözlük merkezli akademik çalışmalarda derkenar notlarının başka birçok alanda veri sunma potansiyeli taşıdığını belirterek önemine vurgu yapmış ve derkenar notlarının ihmal edilmemesi gerektiğini belirtmiştir.

Nizâm’ın belirttiğine göre Türk ü Tâzî metninin Çorum nüshası müstakil bir nüsha olup -muhtemelen- nüshanın müstensihi tarafından metne çokça müdahalenin görüldüğü bir nüshadır. Metin üzerinde bazı kelimelerin silinerek değiştirildiği, vezin ve kafiyede kusurlara sebep olunduğu diğer Türk ü Tâzî nüshalarıyla da teyit edilmiştir. Müstensihin bu tür müdahaleleri onun bir talebe olma ihtimalini akla getirmektedir. Nizam’a göre Süleymaniye nüshası bir talebe grubunun müdahaleleriyle şekillenmişken, Çorum nüshası ise sadece tek bir kişinin yani nüshanın müstensihin müdahaleleriyle şekillenmiştir.

Nizam’ın tanıttığı üçüncü nüsha, Antalya Tekelioğlu Koleksiyonu’nda yer alan ve istinsah kaydından anlaşıldığına göre Topkapı Sarayı’nda istinsah edilmiş olan bir nüsha olup diğer iki nüshadan farklı olarak oldukça özenli bir nüshadır. Bu nüshada 161 derkenar notu bulunmakta olup bunların çoğunluğu Kamusü’l-Muhît, Sıhah-ı Acem gibi sözlüklerden alınmış ve tertipli bir biçimde müstensih tarafından kaydedilmiştir.

Nizam, İbn Kalender’in Türk ü Tâzî’sinin diğer manzum lugatlara oranla daha fazla derkenar notu içerdiğini vurgulayarak bunun gerekçesinin ne olabileceğine dair şu sorularla konuşmasına son vermiştir:

Acaba İbn Kalender çok okunduğu ve popüler olduğu için mi nüshanın derkenarına yüzyıllar içinde notlar yazıldı?

Yoksa İbn Kalender’in metni yetersiz görüldüğü için mi çok not düşüldü?

Bu derkenar notları İbn Kalender’in kendisine ait olup istinsah faaliyetleri içerisinde asıl nüshadan mı çoğaltıldı?

Sunum sonrasında katılımcıların soru, görüş ve önerileri ile program sona ermiştir.

Metin: Eren Ertürkoğlu