Akdeniz Havzasında Arapça ve Süryanice Felsefe Yazmaları Mirası: PhiC-PhASIF Projeleri ve Abjad Veritabanı, Jawdath Jabbour ve Teymour Morel (20.02.2024)

20 Şubat 2024 tarihinde FSM Ayasofya Yerleşkesinde gerçekleştirilen konferansta Jawdath Jabbour ve Teymour Morel PhiC-PhASIF projesini ve Abjad veritabanını tanıttılar. Bir dönem projeye katkı da vermiş olan M. Cüneyt Kaya'nın moderatörlüğünü üstlendiği konferansta, Akdeniz havzasındaki Arapça ve Süryanice felsefe yazmalarının mezkur proje kapsamında Abjad veritabanında nasıl kayda geçirildiği örnekleriyle detaylıca gösterildi.

Cüneyt Kaya'nın araştırmacıları tanıttığı kısa konuşmasının ardından Jawdath Jabbour felsefe metinleri bağlamında yazma eserlerin önemini ve PhiC-PhASIF projesinin kapsamını anlattı. PhiC-PhASIF projesi 2011-2016 yılları arasında Avrupa Araştırma Konseyinden aldığı ileri destekle PhiC (Philosophy in Context: Arabic and Syriac manuscripts in the Mediterranean) adıyla bir araştırma programı olarak sürmüştür. 2017 yılından beri ise PhASIF (Le patrimoine manuscrit philosophique Arabe et Syriaque en Île-de-France et ailleurs: trésors à découvrir et circuits de diffusion / Île-de-France ve diğer yerlerdeki Arap ve Süryani felsefi el yazması mirası: keşfedilecek hazineler ve dağıtım kanalları) adı altında Fransa'daki Jean Pépin Merkezi tarafından yürütülmeye devam etmektedir.

PhASIF araştırma programının ana odağı, felsefi veya felsefeyle ilgili içeriğe sahip Arapça ve Süryanice el yazmalarının incelenmesi ve tanımlanmasıdır. Nitekim binlerce el yazmasında kayıtlı olan Arapça felsefe, Süryanice ve Farsça aracılar vasıtasıyla Yunan mirasını devralmış, büyük gelişmeler geçirmiş ve Batı düşüncesini etkilemiş, on yedinci yüzyıldan itibaren de ondan etkilenmiştir. Ancak bu felsefe eserlerinin İslam'da ve Hıristiyan Batı'da nasıl karşılandığı hakkında çok az şey bilinmektedir. Dahası, bu geleneğe ait metinlerin önemli bir kısmı bilinmemektedir ve bu metinleri içeren el yazmalarının birçoğu da hâlâ tanımlanamamıştır.

Jabbour araştırma programının kapsamına giren eserleri tanımlarken felsefi öğeler barındıran eserlerin kapsamının basitçe felsefe eserlerinden daha geniş olduğunun altını çizdi. Kelam eserlerinden örnek veren araştırmacı, yalnızca Kuran ve hadisten kanıtlar sunan kelamî eserlerin olmasa da mantık yoluyla ispata ulaşmayı amaçlayan eserlerin, içerdikleri bu felsefi kısımlar nedeniyle, araştırma projesinin kapsamına dahil olduklarını belirtti. Bu temel çerçeve tıp, astronomi, matematik gibi eserler için de aynı şekilde benimsenmiştir.

Oldukça verimli sonuçlar verdiği görülen araştırma programının şimdiye kadar 16 kitap ve 67 bilimsel makalenin yanı sıra kayıp olan ya da bilinmeyen bazı felsefe metinlerinin de ortaya çıkmasına kaynaklık ettiği vurgulandı.

Jawdath Jabbour'un projenin kapsamı metodolojisi ve çıktılarını anlattığı sunumunun ardından, Teymour Morel projede veri tabanı olarak kullanılan Abjad programını tanıttı. Söz konusu veri tabanı projenin; yazmaların maddi, metinsel ve tarihsel yönlerinin bir bütün olduğu yönündeki anlayışının yansıması olarak oluşturulmuştur. Yazma eserin özellikleri dört farklı kategoride kayda geçirilmektedir: yapı, kodikoloji, kayıtlar ve yazmanın tarihi. Temelde bir kataloglama programı olmakla birlikte Abjad veri tabanının detaylı yapısı Arapça ve Süryanice felsefe metinlerinin İslam topraklarında ve Avrupa'daki yayılımını anlama  amacına imkan sağlayacak şekilde hazırlanmıştır. Nitekim metinleri doğrudan ilgilendirmeyen, kağıt ve cilt gibi maddi unsurları; çalışma alışkanlıklarını gösteren ortografik öğeleri, remiz ve sembolleri; yazmaların sahiplerine ve okuyucularına işaret eden not ve kayıtları felsefi düşüncenin dolaşımına dair detaylı bir bilgi havuzu sağlamaktadır.

Teymour Morel veritabanını farklı özelliklere sahip nüshalar üzerinden örneklendirerek tanıttı. Her ne kadar PhiC-PhASIF projesi felsefe metinlerine odaklı olsa da Abjad veritabanı her tür yazma için kullanılabilir. Bununla ilgili olarak da uzun vadede veri tabanını proje dışından araştırmacılara da açmayı planladıklarını ve şu anda yalnızca Fransızca olarak kullanılabilen veritabanının İngilizce, Arapça ve Türkçe'ye çevrilmeye başlandığı müjdelendi.

Metin: Elif Derin