Tashih, Islah, İstihsas: Yazma Kültüründe Editörlük Pratikleri, Aslıhan Gürbüzel (28.02.2024)

Kitap Kültürü Konuşmalarının on sekizincisi 28 Şubat 2024 Çarşamba günü Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Ayasofya Yerleşkesinde ilgili araştırmacıların katılımıyla gerçekleşmiştir. “Tashih, Islah, İstihsas: Yazma Kültüründe Editörlük Pratikleri” başlıklı programın moderatörlüğünü Derin Terzioğlu üstlenmiştir. Terzioğlu takdim konuşmasında matbuatın geç benimsenmesi nedeniyle Osmanlı okur yazarlık pratiklerinin durağan olarak görülmemesi gerektiğine değinmiş ve Osmanlı yazma kültürünün kendi içinde nasıl çalıştığının ve zaman içerisinde ne gibi dönüşümler geçirdiğinin altının çizilmesinin kıymetli olduğunu dile getirmiştir. Akabinde ise “A Portable Majlis: On Publishing Reliable Editions in Ottoman Manuscript Culture” adlı makalesi odağında konuşmasını gerçekleştirecek olan Aslıhan Gürbüzel’e sözü bırakmıştır.

Aslıhan Gürbüzel, Osmanlı dünyasında 16. ve 18. yüzyıllar arasında artan okuma yazma pratiklerinin birtakım metin eleştirisi yöntemlerini de beraberinde getirdiğine ve sonrasında 19. yüzyıldaki editörlerin erken modern dönemdeki bu metin eleştirisi pratiklerini temel aldıklarına dikkat çekerek konuşmasına başlamıştır. Bu uzun süreci bir kopmadan ziyade devamlılık içerisinde ele alan Gürbüzel, tashih, ıslah ve istihsas gibi metnin otoritesini ölçmeye yarayan pratiklerin nasıl geliştiğini ve nasıl bir tarihsel bağlamları olduğunu anlamaya çalıştığını ifade etmiştir.  

Konuşmasında ilk olarak istihsas kavramı üzerinde durmuştur. Bu kavrama Osmanlı kaynaklarında rastlamadığını ancak yazma eserlerde fark ettiği uzmanlaşma pratiğini bu şekilde isimlendirdiğini dile getirmiştir. Bu noktada özellikle Derviş Mehmet Ahlâkî’nin Ahlak-ı Alai eserini kırk kez kopyalamasının yanında çok sayıda ahlak eserini de istinsah etmesini ve Bosnalı İntizâmî’nin otobiyografik eserinde uzmanlaşma denilebilecek pratiklere göndermelerde bulunmasını örnek olarak göstermiştir.

Gürbüzel’in konuşmasında üzerinde durduğu diğer bir nokta ise ıslah meselesi olmuştur. Bu hususla ilgili olarak 17. yüzyılın başında Veysî’nin siyer metninin İsmail Hakkı Bursevî tarafından yapılan ıslahını öne çıkarmıştır. Bursevî’nin Veysî’nin bu eserinin kopyalarının güvenilirliğini sorguladığını ve bu sebeple böyle bir ıslaha giriştiğini vurgulayan Gürbüzel, metine sadece derkenarlar üzerinden müdahalede bulunmasına ve böylece kendisini metnin yazarından ayrı bir otorite olarak ayrıştırmasına dikkat çekmiştir. Gürbüzel’e göre Bursevî’nin notları, yalnız başına oturan bir okura tıpkı bir meclisteymiş gibi metni nasıl okuyacağına dair bilgiler vermekteydi ve bundan ötürü “seyyar meclis” olarak düşünülebilecek bir pratik oluşmaktaydı. Gürbüzel bu durumun metin kritiği anlamında ilginç bir dönüm noktası olarak okunabileceğini ve okuma kültürünün değişiminin bir işareti olarak görülebileceğini ifade etmiştir.

Son olarak tasavvuf metinleri üzerinden gözlemlediği bu değişimin 17. yüzyılda mütalaa meselesinin yaygınlaşması ile ilişkili olarak okunabileceğinden de söz ederek konuşmasını sonlandırmıştır. Oturum katılımcıların soru, katkı ve önerileriyle nihayete ermiştir.

Metin: Şeyma Kaya