Bir Yasak Kitap Şebekesi: 19. Yüzyılın Ortasında Osmanlı İstanbulu'nda Eczâ-i Şerîfeler, Ayşe Başaran (18.01.2023)

Kitap Kültürü Konuşmaları serisinin onuncusu “Bir Yasak Kitap Şebekesi: 19. Yüzyılın Ortası Osmanlı İstanbulu’nda Eczâ-i Şerîfeler” başlıklı sunum, 18 Ocak 2023 tarihinde çevrimiçi platformda alana meraklı araştırmacıların katılımıyla düzenlenmiştir. Gülsüm Gülsev Şanver’in tanıtımı ile başlayan program, Elif Sezer Aydınlı’nın moderatörlüğünde Marmara Üniversitesi öğretim üyesi Ayşe Başaran’ın sunumu ile devam etmiştir.

Ayşe Başaran, Osmanlı kitap basma stratejilerinde yasak kitap basımını ele aldığı sunumunda, bir kitabın basımı, çeşitli siyasi, sosyal ve ekonomik olayların kitap basımına etkileri ve yasaklı kitapların arşiv belgelerinde izlenebilirliğine değinerek sunumuna başlamıştır. Başaran, imparatorluğun siyasi, ekonomik ve ideolojik ağırlıklarının değişimiyle kitaplara yüklenen anlamların da değiştiğini özellikle vurgulamıştır.

Yasaklı olan bazı İslami metinlerin daha spesifik olarak kaynaklarda Eczâ-i Şerîfe olarak adlandırılan Kur’an-ı Kerim surelerinin basım hikayelerini aktararak sunumuna devem etmiştir. Çok okunan cüzlerin dolaşımını ifade eden Eczâ-i Şerifelerin basımı ne ilmihaller kadar rahat ne de Kuran’ın basılması yasağı kadar keskindir. Ayşe Başaran, Eczâ-i Şerîfeler üzerinden var olan bu anomaliyi resmetmeye çalışmıştır.

1840’lardan itibaren “taş baskı” yöntemiyle gayrı resmi bir şekilde kitap basma girişimlerinin başladığını dinleyiciye aktaran Başaran, devletin bu duruma karşı tutumunu ve tedbirlerini, 1857 Matbaalar Nizamnamesi ile özel matbaacılığa dair kuralları kuramsal bir çerçeveye oturtmayı başarmıştır. Ayşe Başaran, bu çerçeveye göre, 1860’lı yıllarda bile Eczâ-i Şerîfelerin basımının yasak olmasına rağmen devletin pragmatik ihtiyaçları dahilinde dini metinlerin basım ve dolaşımına müsamaha göstermesinin altını çizmiştir.

Başaran sunumuna yasaklı kitap şebekesinin ortaya çıkmasının tarihsel seyrini göstererek devam etmiştir. 19. Yüzyılda Eczâ-i Şerîfelerin basım, dağıtım ve satışına karışmış kişilerin takip edilip sorgulanması, suçlu bulunmaları durumunda cezalandırılma usullerinin nasıl olduğu üzerinde durmuştur. Son olarak ortaya çıkan şebekelerin kimlik ve networklerini şablon haline getirerek dinleyiciye aktarmış, yasak ve izin verilen kitap arasındaki sınırın muğlaklaşmasının izini sürmüştür. Ayşe Başaran’ın sunumu sadece Eczâ-i Şerifeler üzerinden değil 19. Yüzyılın ortasında Osmanlı kitap mekanizmalarını anlamak açısından da oldukça önem taşımaktadır.

Katılımcıların teşekkürleri ve soru cevap kısmıyla sona eren program yeni yapılacak çalışmalar için ufuk açıcı olmuştur.

 

Metin: Fatma Sakınmaz