Yazma Eser Kataloglama Sertifika Programı
Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yazma Eserler Uygulama ve Araştırma Merkezi’nin “Vakıf Yazmaları Kuyûdâtlı Katalog Projesi” bağlamında gerçekleştirdiği “Yazma Eser Kataloglama Sertifika Programı”nın iki hafta boyunca devam eden dersleri 30 Ocak 2023 Pazartesi günü, Ayasofya Yerleşkesinde lisansüstü öğrencilerin ve araştırmacıların katılımıyla başlayıp 10 Şubat 2023 Cuma günü değerlendirme oturumuyla sona ermiştir.
Sertifika programının ilk günü Hüseyin Türkmen’in “Katalog Literatür Değerlendirmesi: Türkiye Katalogları” başlıklı sunumuyla başlamıştır. Türkmen, sunumunda Türkiye kütüphanelerinde bulunan yazma eser kataloglarının tarihsel gelişimini anlatmıştır. Akabinde yazma eserlerin kataloglanma sürecine dair kişisel analizlerini dile getirerek mevcut problemlere çözüm önerileri sunmuştur. Türkmen’in sunumunun ardından sertifika programının koordinatörlerinden Kadir Turgut, programın amacı ve öneminin üzerinde durarak katılımcılarla kısa bir tanışma yapmış ve “Kataloglamada Tertip ve Usul” başlıklı sunumuyla oturum devam etmiştir. Turgut, yazma eserlerin kataloglanmasında tertip bakımından iki usul olduğuna vurgu yaparak bu usullerden birincisinin araştırmacıya nüshanın tarif edilmesi, ikincisinin ise eserin birden çok nüshasının verilmesi olduğuna işaret etmiştir. Ardından Sami Arslan, “Eser-Nüsha Ayrımı” başlıklı sunumuyla yazma eserin bileşenleri olan metin ve nüshanın unsurları üzerinde durmuş ve arasındaki farklara değinmiştir. İlk günün son dersinde Kadir Turgut, “Katalog Literatür Değerlendirmesi: Türkiye Dışındaki Kataloglar” adlı sunumunda yurt dışında bulunan katalogları listelemiş ve araştırmacılara bu katalogların nasıl kullanılacağı konusunda fikir vermiştir.
Sertifika programının ikinci günü, Sadık Yazar’ın “Kataloglamada Kaynaklar I: Biyografik Kaynaklar” ve “Kataloglamada Kaynaklar II: Bibliyografik Kaynaklar” başlıklı sunumlarıyla başlamıştır. Sadık Yazar ilk dersinde, bir eser/metnin künye bilgisini çıkarmada yani onu kataloglamada en önemli aşamalardan birinin, bu eser/metnin üreticisini (müellif, mütercim, şarih, mürettib vs.) doğru bir şekilde tespit etmek olduğunu vurgulamıştır. Bu safha için muhatap olunan metinlerdeki bilgilerin doğru bir şekilde tespit edilmesinin önemli bir aşama olduğunu ve bu aşamadan sonra yapılması gerekenin metinden elde edilen bilgiyi konuyla ilgili kaynaklarla tevsik edip mevcut bilgiyi “tam bir katalog”un ortaya çıkması için genişletmek gerektiğini ifade etmiştir. Biyografik kaynakların kataloglama yapan kimse için önemli kaynaklar olduğunu vurgulayan Yazar, herhangi bir koleksiyonda karşılaşılabilecek çok dilli literatürü dikkate alarak genel hatları ile İslam telif geleneğinde oluşturulmuş biyografik kaynakları tanıtmıştır. Yazar ikinci dersinde kataloglama yaparken muhatap olunan bir eser/metni tanımak ve ona dair en kısa sürede en doğru bilgileri vermek için mesafe kısaltıcı kaynaklara ihtiyaç duyulduğundan bahsetmiştir. Ardından bu tür kaynaklardan olan bibliyografik ve ansiklopedik kaynakları genel hatları ile tanıtarak klasik dönemlerden başlayarak içinde bulunduğumuz döneme kadar oluşturulmuş olan bu tür kaynaklara erişim ve bunlardan istifade biçimine dair bilgiler vermiştir. Bir sonraki derste Kadir Turgut, “Kataloglamada Kaynaklar III: Dijital Kaynaklar” başlıklı sunumuyla dijital yazma eser kataloglarını tanıtmış ve özellikle katalog çalışmalarında dijitalleşmeye önem verilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Günün son dersinde “Yazmalara Erişim” başlıklı sunumuyla Nebahat Turan, Türkiye ve dünyada yazma eser bulunduran kurumların tespit edilmesi, bu kurumlardan yazma eser temin etme yöntemleri, kütüphanelerin işleyişleri ve yazma eser talep etme süreçlerinden bahsetmiş ve katılımcılarla bu konudaki kişisel deneyimlerini paylaşmıştır.
Sertifika Programının üçüncü günü Sami Arslan’ın “Müellifi Meçhul ya da Eksik Eserlerin Tespiti” başlıklı sunumuyla başlamıştır. Arslan, sunumunda kataloglamada önemli bir problem olan müellifi belli olmayan eserlerin müellifinin tespitine yönelik görüşlerini paylaşmıştır. Arslan’a göre bir metnin müellifinin tespit edilebilmesi için öncelikli olarak metnin mukaddimesine, manzum eserlerde mahlaslara, ferağ ve istinsah kayıtlarına dikkatle bakılması gerekmektedir. Bir sonraki derste Sadık Yazar, “Telif Türleri ve Biçimleri” adlı sunumunda İslam telif geleneğinde ilk tedvin faaliyetlerinin yüzyıllar içerisinde farklı biçimlerde ve oldukça geniş bir görünüm arz eden muhtelif türlerde metinler üretilerek yapıldığına değinmiştir. Dolayısıyla kataloglama yaparken telif biçimi ve türlerinin tanınması ve muhatap olunan eserin anlaşılması, metne dair doğru bilginin istihracına önemli derece katkı sunmaktadır. Yazar’ın bu dersinde İslam telif geleneğinde oluşan telif türleri ana başlıklar hâlinde tanıtılmış ve katılımcılarla tartışılmıştır. Bu günün diğer oturumları uygulama derslerine ayrılmış olup Sadık Yazar’ın “Temel Metinler ve Metin Aileleri I” ile Mehmet Arıkan’ın “Temel Metinler ve Metin Aileleri II” başlıklı sunumlarıyla devam etmiştir. Sunumlarda, kataloglama çalışmasının en zor kısımlarından birisinin de kataloglama yapan kişilerin çok farklı ilim sahalarında üretilen metinlerle muhatap olma zorunluluğundan bahsedilmiştir. Genellikle belirli bir sahada uzmanlaşmış olan katalog hazırlayıcılarının bu zorluğun olumsuz etkisini asgari düzeye indirebilmesinin yollarından birisi, sıklıkla karşılaşılan metinleri ve bu metinler çerçevesinde oluşan metin ailelerini tanımaktan geçmektedir. Bu sebepten ilgili oturumlarda Osmanlı kültür coğrafyasında üretilen ve yaygın olarak bu coğrafyada dolaşıma giren, dolayısıyla da katalog hazırlayacak kişinin işini görece daha kolaylaştıracak mahiyette klasik ilim tasniflerinde ulûm-ı şer‘iyye/naklî ilimler ile aklî/nazarî ilimler sahasında sıklıkla karşılaşılan metinler hakkında tanıtıcı bilgiler verilmiştir.
Sertifika programının dördüncü günü Berat Açıl’ın “Manzum Metinlerin Özellikleri” başlıklı sunumuyla başlamıştır. Açıl, yazma eserlerin kataloglaması esnasında genel usullerin yanı sıra manzum eserlerin kendine has özelliklerinin neticesi olarak kataloglama esnasında dikkat edilmesi gereken hususlara değinmiştir. Bir sonraki derste Mustakim Arıcı “Eserlerin Konularına Göre Tasnifi” başlıklı sunumunda farklı usullere göre kataloglanmış koleksiyonların ve sistematik bir kataloğu hazırlanmayan koleksiyonların matbu ve dijital kataloğunun hazırlanma süreçlerinde eserlere konu başlığı tespit edilmesinden bahsetmiştir. Günün son dersinde Sami Arslan, “Mecmua Türleri ve Mecmuanın Kataloglanması” başlıklı sunumunu gerçekleştirmiş ve mecmualarda (özellikle risale mecmularında) ayrı fiş açılıp açılmayacağı, mecmua tanımlarının nasıl yapılacağı, mecmuada ara yaprakların bilgilerinin hangi fişe yazılacağı gibi meseleleri tartışmaya açmıştır.
Sertifika programının beşinci günü, Sami Arslan ve Berat Açıl tarafından yapılan “Kuyûdatın Tespiti ve Fişlenmesi I” ve “Kuyûdatın Tespiti ve Fişlenmesi II” başlıklı sunumlarla devam etmiştir. Bu sunumlarda ister manzum ister mensur olsun yazma eser nüshalarının zahriye, vikaye, derkenar vs. yerlerinde bulunabilen kayıtların türleri, biçimleri, işlevleri ve anlamları hakkında teorik bilgiler verilmiştir. Sonrasında söz konusu kayıt türlerinden hangilerinin niçin kataloglanması gerektiği uygulamalı olarak işlenmiş ve bu kayıtların yazma-kitap kültürü açısından önemi üzerinde durulmuştur. Bir sonraki derste Mustakim Arıcı, “Eser Bilgilerinin Tespiti” başlıklı sunumuyla bir koleksiyonun kataloglanma sürecinde eser bilgilerinin tespitindeki onlarca başlıktan ikisinin müellif adının belirlenmesi ile eser adının belirlenmesi olduğunu ve bu hususta sıkça yapılan bazı yanlışlar üzerinde durmuştur. Günün son dersinde M. Fatih Köksal, “Şiir Mecmuaları ve Cönklerin Kataloglanması” başlıklı sunumunu yapmadan önce şahsi kütüphanesinden getirdiği örnek cönkleri incelemesi için katılımcılara vermiştir. Akabinde şiir mecmualarının ve cönklerin “Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal Kütüphanesi Türkçe El Yazmaları Kataloğu”nda nasıl kataloglandığına dair kişisel tecrübelerini aktarmıştır.
Sertifika programının ikinci haftası, Mücahit Kaçar’ın “Tarih Tespitinde Ebced ve Tarih Düşürme” başlıklı sunumuyla başlamış ve yazma eser kataloglama faaliyetinde eserlerin isimleri ile yazılış tarihlerinin tespitinde önemli bir yeri olan ebced uygulamalarının önemine değinilerek konuyla ilgili temsil kabiliyeti olan farklı örneklere işaret edilmiştir. Böylece, sertifika programına katılanların temel ebced hesaplamalarını kolayca yapmaları ve yazma eserlerdeki bu türden malzemeyi tespit ve değerlendirme becerisini elde etmeleri sağlanmıştır. Ardından Elif Derin Can, “Yaprak Numaralandırması ve Referans Verme” başlıklı sunumunda yazmaların yaprak numaralandırmasının nasıl yapılması gerektiği, numaralandırma sırasında ne gibi problemlerle karşılaşılabileceği ve kataloglama sırasında yazmaların ilgili sayfalarına nasıl referans verilmesi gerektiği üzerinde durmuştur. Bir sonraki derste Sami Arslan, “Kataloglamada Sık Karşılaşılan Yanlışlar” başlıklı sunumuyla mevcut kataloglarda sıkça yapılan, tekrar edilen yanlışlara dikkat çekmiş ve bu yanlışlardan kaçınmanın usullerini göstermiştir. Arslan “Baş ve Son Kısımlardan İktibasların Yazılması” başlıklı sunumunda da nüshaların başındaki ve sonundaki kısımların kataloğa nasıl geçirilmesi gerektiği üzerinde durmuştur.
Sertifika programının teorik derslerinin son günü Betül Bilgin’in “Fiziksel Tavsif: Kataloglamada Kitap Tezyini Sanatlarının Sınıflandırılması ve Karşılaşılan Problemler” başlıklı sunumuyla başlamıştır. Bilgin, sunumunda tezyînî kitap sanatlarını tanıtmış ve yazma eserlerin kataloglanması esnasında fiziksel tavsifte karşılaşılan problemlere dikkat çekmiştir. Bir sonraki derste Melike Kazaz, “Fiziksel Tavsif: Yazma Eserlerde Muhafaza-Ciltleme Teknikleri, Kullanılan Malzemeler ve Cilt Çeşitleri” başlıklı sunumunda cilt sanatının yapısal unsurları ve cilt çeşitlerini anlatmıştır. Son olarak Nihal Aracı, “Fiziksel Tavsif: Kitap Süslemelerinde Uygulanan Tezhip Düzeni” başlıklı sunumunu gerçekleştirmiştir. Aracı, sunumunda yazma eserlerde görülen tezhipli alanları tanıtmıştır.
Sertifika programının son üç günü uygulama derslerine ayrılmıştır. Bu dersler için katılımcılar üç gruba ayrılarak tüm gruplarla ayrı ayrı iki yazma eser paylaşılmıştır. Katılımcılardan bu yazma eserleri kendilerine gönderilen kataloglama formu aracılığıyla kataloglaması beklenmiştir. Uygulama derslerinde Sami Arslan, Kadir Turgut ve Mehmet Arıkan birer örnek üzerinden kataloglama yaparken dikkat edilecek hususları uygulamalı bir şekilde katılımcılara göstermiştir. Uygulama günlerinin ilk gününde “bibliyografik künye tespiti ve veri girişi”, ikinci gününde “fiziksel tavsifin tespiti ve veri girişi”, son günü ise “metin dışı unsurlar ile kuyûdâtın tespiti ve veri girişi” yapılmıştır.
Sertifika programı, yazma eserlerin kataloglanmasında disiplinler arası çalışmanın önemine vurgu yapılarak nihayete ermiştir.
Metin: Feyzanur Şaşmaz
Yazma Eser Kataloglama Sertifika Programı için tıklayınız.
