Yazma Kitap Kültürüne Giriş Sertifika Programı
Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yazma Eserler Uygulama ve Araştırma Merkezi tarafından düzenlenen “Yazma Kitap Kültürüne Giriş Sertifika Programı”, lisans ve lisansüstü öğrenciler ile araştırmacıların katılımıyla, bir haftalık yoğun bir eğitim olarak gerçekleştirilmiştir. 10-14 Şubat 2025 tarihleri arasında Ayasofya Yerleşkesi'nde yazma kitap kültürünün teorik boyutları ele alınmış, 15 Şubat 2025 Cumartesi günü ise Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi’nde düzenlenen uygulama dersinde katılımcılara yazma eserleri bizzat inceleme ve orijinal yazma nüshaları üzerinde doğrudan çalışma fırsatı sunularak program tamamlanmıştır.
Sertifika programının ilk günü, Berat Açıl’ın “Giriş Dersi: Amaç, Kapsam, Tanım, Mevcut Çalışmalar ve Metodoloji” başlıklı sunumuyla başlamıştır. Açıl, bu dersinde yazma eser kültürünün mahiyetini tartışarak sınırlarını belirlemiş ve literatür içindeki konumunu değerlendirmiştir. Açıl’ın sunumunun ardından, program Mehmet Arıkan’ın “Yazının Ortaya Çıkışı, Tarihsel Seyri” ve “Kâğıttan Kitaba: Kâğıt-Rulo-Kodeks-Forma” başlıklı sunumuyla devam etmiştir. Arıkan, yazının doğuşunu, tarihsel süreçteki dönüşümünü ve bu gelişime paralel olarak kâğıdın serüvenini ele almış; farklı kâğıt türleri ve kullanım biçimleri üzerine katılımcılara bilgi vermiştir. İlk günün son oturumunda ise Elif Derin, “Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Geçiş (Sema/Kıraat-İmla/İcazet)” başlıklı sunumuyla sözlü kültür döneminde bilginin aktarım biçimlerini ve yazıya geçiş sürecindeki temel aşamaları incelemiştir.
İkinci gün, Mustakim Arıcı’nın “Yazılı Kültür: Telif ve Tercüme Faaliyetleri” başlıklı sunumuyla başlamıştır. Arıcı, yazılı kültürün oluşum sürecinde telif ve tercüme faaliyetlerinin rolünü ele alarak bu süreçlerin yazma eser üretimindeki etkilerini değerlendirmiştir. Ardından, Sadık Yazar “Yazma Eseri Kim Üretir?: Müellif, Müstensih vb.” başlıklı sunumunda yazma eser üretim sürecinde yer alan aktörleri incelemiş; müellif ve müstensih kavramlarını tartışarak yazma faaliyetinin faili üzerine yoğunlaşmıştır. Günün üçüncü dersinde, Gülnihal Küpeli “Kitap Sanatları: Ebru-Tezhip-Minyatür-Cilt” başlıklı sunumunda yazma eserlerin metin dışı unsurlarına odaklanmıştır. Zengin görsel materyaller eşliğinde, yazmalarda yer alan ebru, tezhip ve minyatür sanatlarını katılımcılara tanıtmıştır. İkinci günün son dersi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yazma Eserler Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü Sami Arslan tarafından gerçekleştirilmiştir. “Metnin Unsurları: Eser ve Müellif İsmi-Eserin Başının ve Sonunun Tespiti” başlıklı sunumunda Arslan, bir yazma nüshanın en önemli unsurlarından olan eser ve müellif adlarının tespitine dair örnekler sunmuş; ayrıca eser bütünlüğünü belirleyen başlangıç ve bitiş kısımlarının tespitine yönelik yöntemler üzerinde durmuştur.
Sertifika programının üçüncü günü, Sadık Yazar’ın “Mukaddime, Sebeb-i Telif, İthaf, Telif Kaydı” başlıklı sunumuyla başlamıştır. Yazar, bir eserin okuyucu ile ilk temas kurduğu bölüm olan mukaddimeler üzerinde durarak, bu kısmın temel unsurlarını çeşitli örnekler üzerinden analiz etmiştir. Ayrıca, bir yazmanın telif sebebinin türleri, ithaf ve telif kayıtları üzerine değerlendirmelerde bulunarak günün ilk dersini tamamlamıştır. Üçüncü günün geri kalan üç dersi Mehmet Kalaycı tarafından gerçekleştirilmiştir. Kalaycı, yazmaların ana metni dışında yer alan bilgilerin mahiyetini ele almış; “Derkenarlar” başlıklı sunumunda ana metinle ilişkili ve ondan bağımsız kayıt türlerini örnekler üzerinden açıklamıştır. Şerh, haşiye ve talik gibi kavramların nasıl ortaya çıktığını tartışmış ve sahh, minhu gibi kayıtlar üzerinde durmuştur. Son iki derste ise kayıt türlerine giriş yapılmıştır. Kalaycı, bir yazmanın bilgi dolaşımına girip girmediğini anlamaya yönelik en önemli unsurlardan biri olan mülkiyet kayıtlarını ele almış; “Kayıt Türleri 1/2 – Doğrudan ve Dolaylı Mülkiyet Kayıtları” başlıklı sunumlarında bu kayıtların işlevi ve türleri üzerine kapsamlı bir değerlendirme yapmıştır.
Sertifika programının dördüncü günü, Sadık Yazar’ın “Vikaye, Zahriye ve Şukka” başlıklı sunumuyla başlamıştır. Bu derste, araştırmacının bir yazmada karşılaşabileceği metin dışı unsurlar ele alınmış; vikaye sayfalarının içeriği, zahriyelerin barındırdığı bilgiler ve bir yazmaya sonradan eklenen şukkalar örneklerle incelenmiştir. Dördüncü günün devamında, kayıt türleri üzerine üç ders gerçekleştirilmiştir. İlk olarak, Sami Arslan “Kayıt Türleri 3 – İstinsah Kayıtları” başlıklı sunumuyla bir nüshanın müellifi, müstensihi, yazılış tarihi ve zamanı gibi bilgilerin nasıl tespit edileceğini ve bu bilgilerin nerede yer aldığını açıklamıştır. Ardından, Mehmet Arıkan “Kayıt Türleri 4 – Kıraat Kayıtları” başlıklı sunumunda, hoca-talebe ilişkisi çerçevesinde şekillenen kıraat kayıtlarını ele alarak içeriklerine dair değerlendirmelerde bulunmuştur. Son derste, Sami Arslan “Kayıt Türleri 5 – Fevaid Kayıtları” başlıklı sunumunu gerçekleştirmiştir. Metin dışı unsurlardan biri olan fevaidlerin örneklerle incelendiği bu ders kapsamında, bu kayıtların dönemin ihtiyaçları doğrultusunda şekillendiği ve tarihsel açıdan önemli veriler sunduğu vurgulanmıştır.
Sertifika programının teorik derslerinin son günü, Berat Atçıl’ın “Yazmadan Basmaya Geçiş” ve “Osmanlı Yazma Eser Kütüphanelerinin Kısa Tarihçesi” başlıklı sunumlarıyla başlamıştır. Atçıl, matbaanın tarihçesini genel hatlarıyla ele aldıktan sonra Osmanlı özelinde matbaaya yönelik tutumları tartışmıştır. Ayrıca Osmanlı yazma eser kütüphanelerinin oluşum süreci üzerine değerlendirmelerde bulunmuştur. Ardından, Nimet İpek “Türkiye’deki ve Dünya’daki Yazma Eser Kütüphaneleri” başlıklı sunumunda, yurt içi ve yurt dışındaki yazma eser kütüphanelerine erişim imkânlarını ele almıştır. Ayrıca, yurt dışındaki yazma eser koleksiyonlarına yönelik akademik ilginin boyutlarını değerlendirerek, araştırma yapma imkânları ve ilgili burslar hakkında bilgi vermiştir. Teorik derslerin sonuncusu ise Elif Derin tarafından “Dijital Beşerî Bilimlerde Yazma Eser Çalışmaları” başlıklı sunumla gerçekleştirilmiştir. Derin, yazma eserlerin dijitalleşme süreçlerini ele alarak, araştırmacılar için önemli dijital kaynakları tanıtmış ve bu süreçlerin sunduğu kolaylıkları örneklerle aktarmıştır.
Yazma Kitap Kültürüne Giriş Sertifika Programı’nın uygulama dersleri, 15 Şubat 2025 Cumartesi günü Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi'nde gerçekleştirilmiştir. Program kapsamında, kütüphane görevlileri tarafından yazma eser koleksiyonuna dair bilgilendirme yapıldıktan sonra, katılımcılar gruplara ayrılarak önceden seçilmiş yazma eserleri fiziksel olarak inceleme imkânı bulmuşlardır. Her grup, sertifika programı süresince edindikleri teorik bilgileri pratiğe dökmek amacıyla iki farklı yazma eser üzerinde çalışmalar yapmış; bu eserleri çeşitli unsurlar açısından değerlendirmiştir. Toplamda sekiz yazma eser, cilt özellikleri, fevaid kayıtları, zahriye, temellük ve vakıf kayıtları, kitap ve müellif adları ile istinsah kayıtları gibi unsurlar dikkate alınarak incelenmiş; her grup sunumlarıyla bulgularını paylaşmıştır. Bu süreçte katılımcılar, teorik bilgilerin yazma eserler üzerindeki karşılıklarını doğrudan gözlemleme ve orijinal yazmalarla birebir çalışma fırsatı elde etmiştir.
Araştırmacılara yazma kitap kültürüne dair temel bir kavramsal çerçeve sunmayı amaçlayan bu sertifika programı, katılımcıları yazma eserler üzerinde tartışma ve analizler yaparak sürece aktif biçimde dâhil etmiştir. Her dersin birbirini tamamlayıcı nitelikte olması ve eğitmenlerin farklı disiplinlerden gelerek yazma eserleri çeşitli perspektiflerden ele alması, katılımcıların bilgi dağarcığını genişleten önemli bir katkı sağlamıştır.
Metin: Sena Nur Yıldız Dekker
