Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yazma Eserler Uygulama ve Araştırma Merkezi, Fatih Sultan Mehmet ve Dönemi Uygulama ve Araştırma Merkezi ve Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi iş birliğinde Türk Tarih Kurumu’nun desteğiyle 8-10 Haziran 2022 tarihlerinde düzenlenen “Sebeb-i Telif: Osmanlı Müelliflerinin Açık ve Örtük Yazma Nedenleri” başlıklı sempozyum, akademisyenler, uzmanlar, araştırmacılar ve öğrencilerin ilgisiyle tamamlandı.
Tarih, edebiyat, İslami ilimler, matematik ve coğrafya gibi pek çok farklı disiplinden akademisyenin yazma eserler ekseninde sebeb-i telif meselesini ele aldığı sempozyum, Sami Arslan ve Tuncay Başoğlu’nun selamlama konuşmalarıyla başlayarak; İhsan Fazlıoğlu’nun “Muhâtab’a Göre…: İslam Temeddününde ‘Eser’ Telif Etmenin Nedenleri Üzerine” başlıklı açılış konferansıyla devam etti. Fazlıoğlu’nun bir ders niteliğindeki bu konuşması, metin kavramını merkeze alarak; sözlü ve yazılı metnin sınırları ve muhtevası üzerinden hareketle müellif, mütercim ve şârih kavramlarına dair yeni teklifler sundu. Sebeb-i telife dair bir modelleme yapmanın henüz erken olduğunu kaydeden Fazlıoğlu, bununla beraber kendisinin şimdiye değin tespit ettiği en az kırk yedi telif sebebi olduğunu belirtti.
İhsan Fazlıoğlu’nun açılış konferansından sonra “Sebeb-i Telif Ne Söyler?” ana başlığıyla Berat Açıl’ın oturum başkanlığını yaptığı ilk oturumda Meryem Babacan Bursalı ve Sadık Yazar bildirileriyle yer aldı. Sebeb-i telif kavramının ne olduğu ve ne söylediğine dair önemli bir giriş olan ve ilgili literatür taramalarını da içeren bu bildirilerle sebeb-i telif kavramı, klasik Türk edebiyatı sahası uzmanlarının bakış açısıyla ele alındı. Yazarın fahriye üzerinden yaptığı sebeb-i telif okumasına sonraki oturumlarda da sıklıkla referans verildi ve bu konu tüm yönleriyle tartışmaya açıldı.
Sebeb-i telif kavramının örtük nedenlerine dair farklı bakış açıları
Sempozyumun ilk günü Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi’nin ev sahipliğinde, “Metodolojik ve Kavramsal Arayışlar” ana başlıklı ikinci oturumla devam etti. Ertuğrul İ. Ökten’in oturum başkanlığı yaptığı bu oturumda Şevket Küçükhüseyin, Rüveyda Yıldız ve Mehmet Emin Güleçyüz bildirilerini sundu. Şevket Küçükhüseyin’in sunumu Ahmedî’nin İskender-nâme adlı eserinin Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman ve Gazv-ı Îşân bâ-Küffâr başlıklı bölümünden hareketle, sebeb-i telif kavramının örtük nedenlerine ve sebeb-i telifin müellifin görüş ve niyetleriyle olan ilişkisine dair farklı bir bakış açısı ortaya koydu. Rüveyda Yıldız, Kemalpaşazâde’nin Îzâhu’l-Islâh isimli eserinin sebeb-i telif kısmında “ıslâh” ve “izâh” kavramlarını nasıl kullandığına değinirken; Mehmet Emin Güleçyüz bir eserin telifinin arkasındaki çok katmanlı yapının sebeplerini izah etti. İlk günün son oturumu Sadık Yazar başkanlığında Fazile Eren Kaya’nın divan şairlerinin tercüme konusundaki düşüncelerini sebeb-i teliflerden hareketle tespit ettiği ve Mustafa Celil Altuntaş’ın seyahat, rüya ve himaye kavramlarından hareketle bir hadis tercümesinin sebeb-i teliflerini incelediği bildirilerle sona erdi.
“Sebeb-i Teliflerden Yazarın Niyetini Okumak”
Sempozyumun ikinci ve üçüncü günü Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Üsküdar Yerleşkesi’nde devam etti. Sempozyumun dördüncü oturumu “Sebeb-i Teliflerden Yazarın Niyetini Okumak” üst başlığıyla Abdurrahman Atçıl’ın oturum başkanlığıyla gerçekleşti. Baki Tezcan’ın, Tatjana Paic-Vukic’in ve Şeyma Benli ile Sibel Kocaer’in bildirilerinin yer aldığı bu oturumda Baki Tezcan’ın farklı metinlerdeki “hamdele” bölümlerinden hareketle berâ‘at-i istihlâl kavramı ekseninde sebeb-i telif meselesini ele aldığı “Tanrı’nın Farklı Yüzleri: Hamdele’de Berâ‘at-i İstihlâl ile Metnin İddiası ya da Konusunu İma Etmek” başlıklı bildirisi ilgiyle takip edildi. Yine bu oturumdaki, Tatjana Paic-Vukic’in “A Work Compiled By Muslihuddîn Musâfî in Banja Luka in 1609: Explicit and Implicit Motives for Writing and Translating” bildirisi, Bosna’nın Banja Luka kasabasında bir medrese kuran ve burada ders veren Muslihuddin Musâfî’nin öğrenim, öğretim ve ahlak bahisleri etrafındaki Arapça metinleri derleyip Türkçeye aktardığı eserinden hareketle metin, müellif, mütercim, çeviri ve sebeb-i telif kavramlarına getirdiği bakış açısıyla dikkat çekici oldu. Vukic’in kendi bildirisi için bir sebeb-i telif kurgulaması ise sempozyumun hoş enstantanelerinden oldu. Şeyma Benlier ve Sibel Kocaer’in sunumlarında ise Lâmi’i Çelebi’nin eser yazma gerekçeleri üzerinde durularak, tercüme ve telif arasındaki sebeb-i telif kurguları incelendi.
El yazması metinlerde disiplinler arası ilişki
Sempozyumun beşinci oturumu, “Okurun İzini Sebeb-i Teliften Sürmek” üst başlığıyla Tülün Değirmenci’nin oturum başkanlığında devam etti. Bu oturumun konuşmacıları Mustafa Altuğ Yayla, Burcu Gürcan Kıcır ve Özlem Özdemir Kumbar oldu. Tarih ve edebiyat disiplinlerinden bildirilerin sunulduğu oturumda, el yazması metinler söz konusu olunca tarih, edebiyat, coğrafya, ekonomi, sosyoloji ve daha pek çok ilmin tek bir metinde dahi birbiriyle nasıl iç içe geçtiği ve araştırmacıların bu disiplinler arası ilişkiyi her zaman göz önünde bulundurmaları gerektiği seçilen metin örnekleri aracılığıyla bir kez daha vurgulandı. Mustafa Altuğ Yayla tartışmaya açtığı “edebiyat piyasası” kavramı temelinde tebliğini sundu. Burcu Gürcan Kıcır ise sebeb-i telifi tekmil, takvim, ta‘dil, tağyir, tebdil, tenkih ve tashih kavramları üzerinden değerlendirdi. Özlem Özdemir Kumbar da lale temalı metinlerin telif sebepleri üzerinden dikkat çekici bir konuşma yaptı.
Sebeb-i telifin harici kayıtlarla ilişkisi
Sempozyumun altıncı oturumu “Sebeb-i Telifte Olmayan Telif Sebepleri” üst başlığıyla Fatih Çalışır’ın oturum başkanlığında Kadir Turgut’un, Tufan Kara’nın ve Fatma Esmanur Koç’un sunumlarıyla devam etti. Bu oturumdaki bildiriler sebeb-i telif bahsinin yazma eserlerdeki harici kayıtlarla ilişkisine odaklandı. Tufan Kara, “Harici Kayıtlardan Sebeb-i Telifi Öğrenmek” başlıklı bildirisinde Köprülü Fazıl Ahmet Paşa için telif ve istinsah edilen yazma eserlerdeki harici kayıtlardan hareketle bu eserlerin açık ve örtük telif sebeplerini inceledi. Fatma Esmanur Koç ise büyük beğeni toplayan “Bir Telif Türü Önerisi: Yazma Eser Nüshalarına Hazırlanan Fihristlerin Sebeb-i Telifleri” başlıklı bildirisinde hem fihrist kavramını ve bu kavramın yazma eser kültürü çalışmalarındaki yerini ele aldı hem de fihristlerin birer sebeb-i telif unsuru olarak ele alınması teklifinde bulundu. Kadir Turgut da tebliğinde her ne kadar açık bir kayıt bulunmasa bile derleme eserlerin de telif sebebi olabileceğini gündeme getirdi.
Osmanlı’daki dönüşümün eserlere yansıması
9 Haziran 2022 gününün son oturumu İlhami Danış’ın oturum başkanlığında “Dönüşümün Eşiğinde Sebeb-i Telif” üst başlığıyla Recep Alpyağıl, Zehra Bilgin ve İsmail Alperen Biçer’in bildiriyle tamamlandı. Osmanlı toplumundaki dönüşümün eserlere yansıması ve bunun sebeb-i telif ekseninde okunmasına yoğunlaşan bu oturumun bildirileri, matematik, İslami ilimler, dil ve edebiyat gibi farklı disiplinlere dair sunumları içermesi açısından da dikkat çekici oldu.
Sempozyumun son günü Abdülkadir Özcan’ın oturum başkanlığında “Metnin Gerekleri, Yazarın Niyetleri” üst başlığıyla Nimet İpek, Fatih Bayram ve Fatma Sinem Eryılmaz’ın bildirileriyle başladı. Bu oturumda tarih ve tasavvuf konulu örnek metinlerden hareketle el yazması eserlerin telif süreçleri, sebeb-i telif gerekçeleri ve günümüze ulaşamayan nüshaların akıbetleri hakkında konuşularak, bildiri sınırları dâhilinde incelenen eserlerden hareketle el yazması eser çalışmalarına dair pratikler üzerinde fikir alışverişinde bulunuldu. Eryılmaz’ın nüshanın -metnin değil- telif sebebi üzerine yaptığı değerlendirmelerin yazma eser kültürü çalışmaları için heyecan verici bir adım olduğu görüldü.
Farklı metin türleri üzerinden sebeb-i telif
Sempozyumun 10 Haziran Cuma günkü oturumlarının ikincisi ise Vildan Serdaroğlu Coşkun’un oturum başkanlığında “Sebeb-i Telifleri Tür Odaklı Okumak” üst başlığıyla Yahya Nurgat, Recep Hisar ve Duygu Kayalık Şahin’in bildiriyle devam etti. Bu oturumun bildirileri, farklı metin türleri üzerinden sebeb-i telif bahsini ele almış ve sebeb-i telifin türler özelinde taşıdığı özelliklere değinerek, “metin türleri mi sebeb-i telifi ortaya çıkarır yoksa sebeb-i telif mi metin türlerine göre şekillenir” meselesini irdelemiştir.
Sempozyumun son oturumunda Mehmet Cüneyt Kaya’nın oturum başkanlığında “Sebeb-i Telifin Mütenevvi Hâlleri” üst başlığıyla Fuat Aydın, Ümran Ay Say ve Tuba Hacer Korkmaz bildirilerini sundu. İslam felsefesi, Osmanlı tıbbı ve fıkıh alanlarında üç bildirinin yer aldığı bu oturum, ilgili alanlardaki bilgilere sebeb-i telif bahsi özelinde getirdiği farklı bakış açılarıyla sempozyum takipçileri arasında büyük bir ilgiyle karşılandı. Fuat Aydın’ın “Osmanlı Dönemi Yahudi ve Hristiyan Karşıtı Reddiyelerin Yazılma Gerekçeleri” başlıklı bildirisi reddiye kavramı, dinler tarihi araştırmaları ve bu metinlerin sebeb-i telifle ilişkisini göstermesi bakımından dikkat çekici oldu. Ümran Ay Say’ın “Klasik Türk Edebiyatında Farklı Bir Sebeb-i Telif Konusu: Halk Sağlığını Korumak” başlıklı bildirisi, dünya tarihinin seyrini değiştiren salgın hastalıklar ve son iki yıla her alanda damgasını vuran Covid-19 salgını ile düşünüldüğünde konunun güncelliği açısından da sempozyum takipçileri tarafından merakla dinlendi. Bu bildiri, son yıllarda araştırmacıların daha çok ilgi göstermeye başladıkları Türkçe tıp yazmaları konusunda önemli bir girizgâhın ardından, 16. yüzyılda yaşamış hekim şairlerden Nidâî’nin tıp konulu iki mensur ve bir manzum eserine yoğunlaşarak, sebeb-i telif gerekçelerine “halk sağlığını korumak” adlı yeni bir halkanın eklenmesi teklifinde bulundu. Bu oturumun son bildirisi olan Tuba Hacer Korkmaz’ın “Nevâzil ve Sebeb-i Telif Arasındaki İlişki-Afyon Risâleleri Örnekleri Özelinde-” başlıklı bildirisi ise fıkıhtaki nevâzil kavramını ayrıntılı olarak ele aldıktan sonra; afyon, tütün, kahve gibi müskirât ve mükeyyifât unsurlarının Osmanlı toplum yapısı ve tıp geleneğindeki algısına dikkat çekmiş; bu maddelerle ilgili dinî otoritelerin fetva ve görüşlerine değinmiş ve son olarak bu kavramlardan hareketle oluşturulan metinlerin sebeb-i telifle ilişkisine değinerek ufuk açıcı bir sunum gerçekleştirmiştir.
Genç araştırmacılar için örnek
Farklı disiplinlerde çok kıymetli bildirilerin yer aldığı, oturum sonlarındaki soru-cevap bölümleriyle önemli katkıların sunulduğu ve ufuk açıcı tartışmaların yaşandığı üç gün süren sempozyum, Tuncay Başoğlu’nun oturum başkanlığında Berat Açıl, Sami Arslan ve İlhami Danış’ın değerlendirme konuşmalarıyla sona erdi. Katılımcıların da aktif olduğu bu oturumda sempozyum fikrinin ortaya çıkması, kamuoyuyla paylaşılacak seviyeye gelmesi ve başarıyla neticelenmesine katkıda bulunanlara teşekkür edilerek, sempozyumun genel bir değerlendirmesi yapıldı. Sempozyumun açılış konferansı dâhil tüm oturumları bilimsel etik, ortak ve disiplinler arası çalışma, alan literatürü takibi ve ortaklaşa çalışmaların önemi konularında özellikle genç araştırmacılar için başarılı bir örnek teşkil ettiği dile getirildi.
Yazma Eserler Kültürü Sempozyumları’nın ilki olan bu sempozyum yazma eserler üzerine yoğunlaşmakla birlikte “sebeb-i telif” teması özelinde Türkiye’de düzenlenen ilk sempozyumdur. Sebeb-i telif teması etrafında uluslararası arenada düzenlenen ilk sempozyum ise 16-17 Kasım 2006 tarihinde Harvard Üniversitesinde Sebeb-i Telif: A Symposium on Ottoman Primary Sources başlığıyla gerçekleştirilmiştir. Sempozyum oturumlarını çevrimiçi takip eden Aslı Niyazioğlu, 2006 yılında Harvard’da düzenlenen toplantıdan bu zamana dek sebeb-i telif bahsinde yaşanan gelişmeleri disiplinlerarası bazda izleme fırsatı veren ve bu alanda ufuk açıcı çalışmalara ilham olacak “Sebeb-i Telif: Osmanlı Müelliflerinin Açık ve Örtük Yazma Nedenleri Sempozyumu”nun sevindirici olduğunu belirterek ilerleyen zamanlarda bu sempozyumun Sebeb-i Telif Sempozyumları Serisine dönüşmesini teklif etti.
Haber: Nesibe Yazgan Uslu
